Tajemnice średniowiecznych lamentów

Nobilis humilis – Hymn do św. Magnusa (Orkady, XII w.)

Breves dies hominis (rondellus, Paryż, XIII w.)
Estampie
Filip Kanclerz (ok. 1170 – 1236) - O labilis sortis humane status (konduktus, Paryż, XIII w.)

Ar ne kuth ich sorghe non (pieśń więźnia, Anglia, XII w.)
Improwizacja instrumentalna
Brid one breere (pieśń, Anglia, XIII w.)

Improwizacja instrumentalna
Petrus Abaelardus (1079-1142) - Epithalamica (prosa, Nevers, XII w.)
Godefroy de St. Victor (ca. 1130 - ca. 1194) - Planctus ante nescia (prosa, Paryż, XII w.)

Omnis etas, omnis sexus - planctus na śmierć Bolesława Chrobrego (1025)z „Kroniki” Galla Anonima (I, 16), XII w.
Adalbertus presul (utwór instrumentalny)

Uderzająca jest prostota lamentu. Uderzająca jest paraliżująca moc smutku. Przełamać go może tylko krzyk rozpaczy, który po chwili ustępuje zwykle melancholijnemu otępieniu. Cierpienie, choćby nie wiadomo jak wielkie i jak głęboko osadzone, nie potrafi znaleźć form wyrazu innych niż ascetyczne. Dlaczego? Chyba dlatego, że cierpienie ze swej natury rozgrywa się całkowicie w nas samych. Nie możemy się nim podzielić jak miłością z drugą osobą. Nie możemy wyrazić w żaden sposób jego nieskończoności. Najzwyczajniej w świecie tego nie da się zrobić. Jedyne, co możemy, to ukołysać się, zasnąć, przespać najgorszy czas. Dlatego nawet najbardziej poruszające lamenty to po prostu i najzwyczajniej w świecie kołysanki, kołysanki dla duszy. Monotonne jak długa modlitwa. Dające uspokojenie i niezauważalnie odradzającą się siłę do poszukiwania zagubionej nadziei.

                                                                                                                        (Cezary Zych)

Dzisiejszy program prezentuje bogactwo lamentacji średniowiecznych pochodzących z różnych szkół i tradycji XII – XIV wieku, próbując oddać ich prostotę, magię i moc.

 Lament nad upadkiem obyczajów prezentują utwory należące do paryskiej szkoły Nostre Dame i przypisywane Filipowi Kanclerzowi (ok. 1170 - 1236). Był on teologiem, filozofem, kaznodzieją, poetą i kompozytorem. W latach 1218 – 1236 piastował stanowisko kanclerza Uniwersytetu Paryskiego i przyczynił się niezwykle do bujnego rozwoju tej instytucji. Jego, w przeważającej mierze moralizatorskie, teksty cechuje niezwykle silny i wyrazisty język (obrazowe porównania, specyficzny dobór słownictwa) oraz bezkompromisowa krytyka kleru i ogólnego upadku obyczajów.

 Anonimowa pieśń Ar ne kuth w języku średnioangielskim jest nie tylko wyrazem bólu więźnia z powodu niesłusznego posądzenia o zdradę (błagalne wołanie do Chrystusa i do Maryi o uwolnienie z więzienia), lecz również refleksją nad przemijalnością łask i szczęścia (nu hað man wele and blisse, rath he shal tharof missë, worldes welë, mid wissë, ne lasteð but on stundë – „teraz żyje człowiek w szczęściu i dobrobycie, jakże prędko je utraci! Ziemskie szczęście, z całą pewnością, nie trwa długo”).

 Jednym z czołowych motywów lamentacji średniowiecznych stanowi scena pod Krzyżem. Ten niebywale poruszający motyw podejmuje kilka utworów dzisiejszego programu. Jeden z nich to sekwencja Planctus ante nescia autorstwa Godfryda z St. Victor (ca. 1130 - ca. 1194).Jest toporuszajaca scena u stóp umierającego Chrystusa, podczas której Maria doświadcza wraz ze swoim Synem tych samych cierpień.

 Do repertuaru dwunastowiecznego należy Epithalamica autorstwa wielkiego filozofa, Piotra Abelarda, znanego powszechnie z romantycznego i nieszczęśliwego romansu z Heloizą. Tekst tej sekwencji czerpie bogato z Pieśni nad Pieśniami. Utwór podzielony jest na trzy części: „Pieśń druhen” (wstęp), „Pieśń Oblubienicy” (pieśń właściwa) oraz psalmodyczny final. Treść tej sekwencji można by przedstawić następująco: Oblubienica wiedziona przez swoje druhny oczekuje swego Oblubieńca. Ten pojawia się, ale nie zauważa Oblubienicy, która wyrusza na jego poszukiwanie. Cała środkowa część sekwencji opisuje właśnie dramatyczne poszukiwanie Oblubieńca przez Oblubienicę, która, zrozpaczona i obita przez strażników miejskich, gorzko opłakuje jego utratę (przepiękne gry słowne: Risi mane, flevi nocte, mane risi, nocte flevi – „Weseliłam się za dnia, płakałam w nocy; rankiem weseliłam się, nocą łkałam”). Szczęśliwe połączenie kochanków chwali słowami psalmu chór druhen, podkreślając, że „oto jest dzień, który Pan uczynił” (Hec est dies quam fecit Dominus).

 Specjalnym momentem jest też zrekonstruowana przeze mnie przepiękna carmen lugubre na śmierć Bolesława Chrobrego z „Kroniki“ Galla Anonima - Omnis etas. Jest to lament upersonifikowanej Polski – wdowy, wzywającej „ludzi wszelkiego wieku, płci i stanu“ do powszechnej żałoby po wielkim władcy. Pieśni towarzyszy akompaniament harfy romańskiej oraz fideli – instrumentów, które usłyszeć można również w pozostałych improwizacjach instrumentalnych.

                                                                                                 Agnieszka Budzińska-Bennett